ΚΕΛΣΟΣ

Ο Κέλσος ήταν Έλληνας ή Ρωμαίος^[1] φιλόσοφος, που έδρασε κατά το δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ., γνωστός κυρίως από το έργο του "Αληθής Λόγος", που γράφτηκε μεταξύ των ετών 170 ως 180 μ.Χ.

Η ταυτότητα του Κέλσου

Οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του Κέλσου, του συγγραφέα του έργου "Αληθής Λόγος", είναι ελάχιστες. Τον 2ο αιώνα υπήρξαν και άλλοι πολέμιοι του χριστιανισμού με το όνομα Κέλσος. Πιθανόν, πρόκειται για τον πλατωνικό φιλόσοφο Κέλσο, φίλο του Λουκιανού, ο οποίος έζησε κατά τη βασιλεία του Μάρκου Αυρήλιου. Εντούτοις αυτό το συμπέρασμα αμφισβητείται καθώς ο φίλος του Λουκιανού ήταν γνωστός επικούρειος φιλόσοφος, ενώ ο συγγραφέας του Αληθούς Λόγου είναι σαφώς πλατωνιστής. Στην πραγματικότητα, έχουμε να κάνουμε με έναν εκλεκτικό^[2] φιλόσοφο, μια τάση η οποία ήταν διαδεδομένη μεταξύ των φιλοσόφων της ρωμαϊκής εποχής.

Αν και το "Αληθής Λόγος" στην αρχική του μορφή δεν έφτασε ποτέ σε μας, η ανασύνθεση του σε ποσοστό άνω του 80% έγινε δυνατή μέσα από τη διεξοδική ανασκευή των επιχειρημάτων του Κέλσου που ετοίμασε ο Ωριγένης στο απολογητικό του έργο "Κατά Κέλσου" (Contra Celsum).

Ο Ωριγένης και η απάντησή του στον Κέλσο

Η γνωριμία του Ωριγένη με το έργο του Κέλσου έγινε γύρω στα 240 με 250 μ.Χ. όταν ο Αμβρόσιος^[3] του έστειλε ένα αντίγραφο του έργου του Κέλσου με την παράκληση να γράψει μια απάντηση σε αυτό. Ο Ωριγένης ανέλαβε να γράψει την απάντηση εκ μέρους όλου του χριστιανισμού στο έργο του "Κατά Κέλσου". Στα πλαίσια της εργασίας αυτής, ο Αλεξανδρινός θεολόγος παρέθετε τα ίδια τα λόγια του Κέλσου, σε αρκετά σημεία αυτολεξεί και σε κάποια άλλα μεταφέροντας τα σε πλάγιο λόγο, αλλάζοντας μόνο το υποκείμενο των ρημάτων ή των απαρεμφάτων (όπου λ.χ. ο Κέλσος έλεγε "οι Χριστιανοί..." ο Ωριγένης έγραφε "εμείς..."). Ο "Αληθής Λόγος", θεωρείται το πρώτο ελληνικό έργο αντιϊουδαϊκής και αντιχριστιανικής πολεμικής.

Ο Κέλσος, θεωρεί τον Θεό ως απόλυτη υπερβατική αρχή και ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε από τον Θεό, αλλά από "δαίμονες", στους οποίους περιλαμβάνονται οι άγγελοι και οι ήρωες. Πιστεύει ότι το χριστιανικό δόγμα είναι βάρβαρο συνονθύλευμα αρχαίων θρησκειών και φιλοσοφικών δοξασιών, και διδάσκεται από ανόητους και φαύλους. Κατηγορεί ως παράλογη και αφιλοσόφητη την πίστη ότι ο Θεός κατήλθε από τον ουρανό για να σώσει τους ανθρώπους, ενώ σκώπτει τους χριστιανούς για τις διαιρέσεις τους. Ταυτόχρονα, προσπαθεί να τους νουθετήσει να επανέλθουν στην αρχαία θρησκεία των Ολύμπιων θεών.

Το έργο του Κέλσου και η σημασία του

Σε γενικές γραμμές το έργο του Κέλσου "Αληθής Λόγος", μπορεί να χωριστεί στα εξής βασικά μέρη:

1ο. Εισαγωγή.

2ο. Επίθεση εναντίον του χριστιανισμού από τον Ιουδαϊσμό και πιο συγκεκριμένα μέσω ενός υποθετικού προσώπου, ενός Ιουδαίου που υποτίθεται ότι συζητά με τον Ιησού και με τους συμπατριώτες του Ιουδαίους.

3ο. Επίθεση εναντίον του Χριστιανισμού εκ μέρους της φιλοσοφίας.

4ο. Απόρριψη των χριστιανικών δογμάτων.

5ο. Έκκληση προς τους χριστιανούς να ασπαστούν την ειδωλολατρία.

Μέσα από το έργο του Ωριγένη, γίνεται κατανοητό πως ο Κέλσος ήταν ένα πρόσωπο χαρισματικό με μια τεράστια δεξαμενή γνώσεων από την οποία αντλούσε τα επιχειρήματά του, και παρουσίαζε μεγάλη επιδεξιότητα στο να ανιχνεύει τα αδύνατα σημεία του αντιπάλου και σε αυτά να στοχεύει. Είναι συντηρητικός στις τοποθετήσεις του, καθώς οι θέσεις του αντικατοπτρίζουν τις παραδοσιακές αξίες της εποχής του.

Πράγματι, η εγκυκλοπαιδική του μόρφωση ήταν εκτενής και περιλάμβανε γνώση του έργου αρκετών φιλοσόφων, εξοικείωση με τη θρησκεία, τα έθιμα και τις λατρευτικές τελετές αρκετών πολιτισμών, σε σημείο που να μπορεί να θεωρηθεί από τους πρώτους μελετητές του θρησκευτικού συγκρητισμού.

Ως απάντηση στο ερώτημα, τι οδήγησε τον Κέλσο στη συγγραφή του "Αληθούς Λόγου", έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι ο Κέλσος θεώρησε το χριστιανισμό ως ένα κοινωνικό κίνδυνο και θέλησε να τον πολεμήσει με τον τρόπο αυτό. Στην περίπτωση αυτή, επομένως, η επιχειρηματολογία ενάντια στα δόγματα του Χριστιανισμού, ήταν λίγο πολύ δευτερεύουσας σημασίας.

Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, το κύριο πρόβλημα του Κέλσου, ήταν πως οι Χριστιανοί απειθούσαν στους νόμους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και για το λόγο αυτό άξιζε να υποστούν επίθεση οι ίδιοι και η πίστη τους.

Έχει διατυπωθεί και η θεωρία πως ο Κέλσος σκόπευε να μειώσει την αξία του Χριστιανισμού στα μάτια των οπαδών του και έτσι να μπορέσει να τους επαναφέρει στις θρησκείες που υφίσταντο στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ενώ ο ίδιος δεν φαινόταν να ανησυχεί για την δυνατότητα του Χριστιανισμού να εξαφανίσει την "ειδωλολατρεία".

Εντούτοις, είναι προφανές ότι ο Κέλσος ανησυχούσε για την αύξηση της χριστιανικής θρησκείας. Κατηγορεί τους Χριστιανούς για προσηλυτισμό εκείνων που επηρεάζονται εύκολα και επιτίθεται στις "παράνομες" συνήθειές τους να κάνουν μυστικές συγκεντρώσεις. Το κείμενο του Κέλσου, δείχνει πως ο ίδιος είχε αντιληφθεί μια αυξανόμενη μετακίνηση του πληθυσμού προς τη νέα θρησκεία, γεγονός που έπρεπε να ελεγχθεί και να αντιμετωπιστεί. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η λεπτομερής καταγραφή των χριστιανικών δογμάτων και συμπεριφορών τις οποίες επιχείρησε να αντικρούσει.

Αν και η σάτυρα που περιλαμβάνει στην επιχειρηματολογία του φτάνει ως τον εμπαιγμό, τη διακωμώδηση και το σαρκασμό, πρέπει να σημειωθεί ότι επικεντρώθηκε στο στόχο του με μεγάλη σοβαρότητα και επιδεξιότητα, καθώς ο στόχος του ήταν η αναίρεση και διάψευση του φαινομένου που εκείνος γνώριζε ως Χριστιανισμό μαζί με όλες τις παράλληλες λειτουργίες του.

Ως εκ τούτου, στην εργασία που μας παρέδωσε ο Ωριγένης, δεν βλέπουμε παρά έναν πόλεμο μέχρις εσχάτων ανάμεσα στην ελληνο-ρωμαϊκή παγανιστική θρησκεία και την διαρκώς αυξανόμενη χριστιανική πίστη. Φαίνεται πως, αν ο Χριστιανισμός κατόρθωνε να επιβιώσει, η μελλοντική του πορεία θα ήταν εξασφαλισμένη.

Η επίθεση που εξαπολύει ο Κέλσος ενάντια στον Χριστιανισμό ήταν διαφορετική από κάθε άλλη προηγούμενη επίθεση ή αντίθεση για τις οποίες γνωρίζουμε. Το "Αληθής Λόγος" δεν γράφτηκε για να ικανοποιήσει τις ανάγκες κάποιας τοπικής κατάστασης ή μιας σύντομης μεταβατικής περιόδου. Δεν στοχεύει σε κάποια μεμονωμένη διαδικασία ή δόγμα. Αντίθετα χτυπά στο κέντρο αλλά και στην περιφέρεια του Χριστιανισμού.

Επιτίθεται στα χριστιανικά δόγματα περί Θεού και σωτηρίας, καυτηριάζει τις μυστικές συναντήσεις των Χριστιανών αλλά και τις διαιρέσεις τους και ασκεί έντονη κριτική στην Παλαιά Διαθήκη. Αν και η αμφισβήτηση του προς την Π.Δ. δεν στηρίζεται σε υπομονετική και λεπτομερή έρευνα, είναι βέβαιο πως ο ίδιος γνωρίζει καλά τη σχέση ανάμεσα στον Χριστιανισμό και την Π.Δ. και για το λόγο αυτό χτυπά εξίσου και εκείνη σε μια προσπάθεια να διαλύσει τις βάσεις ώστε να καταρεύσει ολόκληρο το οικοδόμημα. Κατηγορεί τους Χριστιανούς επειδή έχουν αποστασιοποιηθεί από την παραδοσιακή Ιουδαϊκή θρησκεία. Αμφισβητεί τα χριστιανικά Ευαγγέλια, καθώς θεωρεί ότι αποτελούν αναξιόπιστες μαρτυρίες που κατέγραψαν και μεταβίβασαν οι ίδιοι οι Χριστιανοί.

Χαρακτηρίζει τον Χριστό ως μάγο και απατεώνα και επιχειρηματολογεί κατά της ενανθρώπησης του Θεού και της ανάστασής του. Κάποια θαύματα του Ιησού τα θεωρεί ως μυθοπλασίες των μαθητών του, ενώ γενικότερα δεν τα απορρίπτει ως γεγονότα καθώς τα θεωρεί αποτέλεσμα των μαγικών δυνάμεων που ασκούσε ο Ιησούς.

Διακωμωδεί και περιφρονεί τους χριστιανούς, οι οποίοι θεωρεί ότι στερούνται και της παραμικρής παιδείας. Τονίζει την τάση των Χριστιανών να επιδίδονται σε σχίσματα και αιρέσεις, ενώ στο κλείσιμο του έργου, τους καλεί να υποστηρίξουν τον Αυτοκράτορα και να συστρατευθούν μαζί του (8:73), αλλά και να αποδεχθούν τη συνδιοίκηση του στρατού (8:73) και τη διακυβέρνηση ακομά της πατρίδας (8:75), το οποίο βέβαια για τους τότε χριστιανούς θα σήμαινε αποδοχή τη λατρείας του Αυτοκράτορα ως θεού (8:65), συμμετοχή σε διαδικασίες απόδoσης λατρείας σε "ειδωλολατρικές θεότητες" (8:66) και ορκωμοσία στον Αυτοκράτορα ως σε θεό (8:65, 8:67).

Ο Κέλσος ακόμη υποστηρίζει ότι ο Ιησούς είχε μελετήσει τον Πλάτωνα και ότι ο χριστιανισμός έλαβε πολλά στοιχεία από την ελληνική φιλοσοφία, αλλά τα διέστρεψε.

Ο Ωριγένης σχολιάζει σχετικά με τον Κέλσο:

«[...] Διαλεγόμενον τῷ Ἰησοῦ καὶ ἐλέγχοντα αὐτὸν περὶ πολλῶν μέν, ὡς οἴεται, πρῶτον δὲ ὡς πλασαμένου αὐτοῦ τὴν ἐκ παρθένου γένεσιν· ὀνειδίζει δ΄ αὐτῷ καὶ ἐπὶ τῷ ἐκ κώμης αὐτὸν γεγονέναι ἰουδαϊκῆς καὶ ἀπὸ γυναικὸς ἐγχωρίου καὶ πενιχρᾶς καὶ χερνήτιδος. Φησὶ δ' αὐτὴν καὶ ὑπὸ τοῦ γήμαντος, τέκτονος τὴν τέχνην ὄντος͵ ἐξεῶσθαι ἐλεγχθεῖσαν ὡς μεμοιχευμένην. Εἶτα λέγει ὡς ἐκβληθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἀνδρὸς καὶ πλανωμένη ἀτίμως σκότιον ἐγέννησε τὸν Ἰησοῦν· καὶ ὅτι οὗτος διὰ πενίαν εἰς Αἴγυπτον μισθαρνήσας κἀκεῖ δυνάμεών τινων πειραθείς, ἐφ΄ αἷς Αἰγύπτιοι σεμνύνονται, ἐπανῆλθεν ἐν ταῖς δυνάμεσι μέγα φρονῶν, καὶ δι΄ αὐτὰς θεὸν αὑτὸν ἀνηγόρευσε. Ταῦτα δὲ πάντα τῷ μηδὲν δυναμένῳ ἀβασάνιστον ἐᾶν τῶν λεγομένων ὑπὸ τῶν ἀπιστούντων ἀλλὰ τὴν ἀρχὴν τῶν πραγμάτων ἐξετάζοντι δοκεῖ μοι συμπνεῖν τῷ θεῖον γεγονέναι καὶ ἄξιον τῆς προρρήσεως περὶ τοῦ θεοῦ υἱὸν εἶναι τὸν Ἰησοῦν».^[4]

(Κέλσου, Αληθής Λόγος [απόσπασμα από το έργο του Ωριγένη Κατά Κέλσου 1.28])

Κριτική του έργου του

Ένα από τα μεγάλα του σφάλματα, το οποίο σε αρκετά σημεία αποδυναμώνει την κριτική του, είναι ότι δεν κατάφερε να διαχωρίσει τις θέσεις της επίσημης Χριστιανικής Εκκλησίας από τις αιρέσεις και κυρίως από τις τάσεις του Γνωστικισμού και φαίνεται να τις αντιμετωπίζει ισότιμα^[5]. Το σημείο αυτό το τονίζει ιδιαίτερα ο Ωριγένης, ο οποίος και το χρησιμοποιεί ως αφορμή για να απορρίψει αρκετά σημεία της κριτικής του Κέλσου.

Τελικά δεν είναι τόσο ο Κέλσος ως φιλόσοφος αυτός που εκφράζεται μέσα από τον "Αληθή Λόγο", αλλά πιο πολύ ο Κέλσος ως άτομο, ως πολίτης του αρχαίου ελληνο-ρωμαϊκού κόσμου και αντιπρόσωπος μιας τάξης πραγμάτων που βρίσκεται σε κίνδυνο. Ως όπλα στην προσπάθειά του να πολεμήσει τον Χριστιανισμό, έχει πληροφορίες και γνώσεις από διάφορες πηγές, ήθη, έθιμα και λατρείες, τον εμπαιγμό αλλά ως κύριο αρωγό του έχει την Φιλοσοφία και μάλιστα, οποιαδήποτε φιλοσοφία θα μπορούσε να εξυπηρετήσει το σκοπό του.

Υποσημειώσεις

1. ↑ Κατ' άλλους και Αιγύπτιος.
2. ↑ Ως εκλεκτικισμός ορίζεται η τάση επιλογής των θεωρούμενων ως καλύτερων στοιχείων από άλλα φιλοσοφικά συστήματα, αν και δεν αποτελεί ιδιαίτερο φιλοσοφικό σύστημα. Γενικότερα, περιγράφει την προσπάθεια πρόσληψης διαφορετικών -ακόμη και αντιφατικών- στοιχείων από διάφορες φιλοσοφικές σχολές.
3. ↑ Ο Αμβρόσιος ήταν στενός φίλος του Ωριγένη, εξαιτίας του οποίου εγκατέλειψε τον Μαρκιωνισμό και ασπάστηκε την ορθόδοξη πίστη. Για να του δείξει την ευγνωμοσύνη του, τον βοήθησε πολύ στην έκδοση των συγγραμμάτων του, ενώ ο Ωριγένης του αφιέρωσε αρκετά από τα έργα του.
4. ↑ Το οποίο μεταφράζεται:
   
   • Μετάφραση 1η:

   «[...] τον παρουσιάζει να λογομαχεί με τον Ιησού και να Τον αντικρούει, όπως πιστεύει, σε πολλά σημεία· και κατά πρώτον, τον κατηγορεί ότι είχε "επινοήσει την γέννηση του από μια παρθένα" και Τον επιτιμάει όντας "γεννημένος σε κάποιο Ιουδαϊκό χωρίο, από μια φτωχή χωριάτισσα γυναίκα, που έβγαζε τα προς το ζην με το γνέσιμο και η οποία είχε εκδιωχτεί από τον άντρα της, έναν ξυλουργό στο επάγγελμα, επειδή είχε καταδικαστεί για μοιχεία· ότι αφού εκδιώχθηκε από τον άντρα της, και περιπλανήθηκε για κάποιο διάστημα, γέννησε επονείδιστα τον Ιησού, ένα νόθο παιδί, ο οποίος αφού είχε εκμισθωθεί ως δούλος στην Αίγυπτο λόγω της φτώχειας του και είχε αποκτήσει θαυματουργικές δυνάμεις, για τις οποίες οι Αιγύπτιοι περηφανεύονται πολύ, επέστρεψε στην χώρα του, κατενθουσιασμένος λόγω αυτών και εξαιτίας αυτών αυτοανακηρύχθηκε θεός". Τώρα, καθώς δεν μπορώ να επιστρέψω να μείνει αναπάντητο οτιδήποτε λέχθηκε από απίστους, αλλά πρέπει να ερευνήσω τα πάντα εξ αρχής, είναι η άποψή μου ότι όλα αυτά εναρμονίζονται επάξια με τις προβλέψεις ότι ο Ιησούς είναι ο Γιος του Θεού».

   (μετάφρ. "Ante-Nicene Fathers", Τομ. 4ος [1])

   • Μετάφραση 2η:

   "[...] τον Ιησού και να τον ελέγχει για πολλά, όπως πιστεύει, και πρώτα ότι έπλασε εκείνος την γέννηση από την Παρθένο. τον χλευάζει μάλιστα και για το ότι προέρχεται από Ιουδαϊκό χωριό και από γυναίκα χωριάτισσα και φτωχιά που ξενοδούλευε. Υποστηρίζει μάλιστα ότι αυτή εκδιώχτηκε από τον σύζυγο της, ο οποίος ήταν ξυλουργός στο επάγγελμα, επειδή την ανακάλυψε να έχει διαπράξει μοιχεία. Κι έπειτα λέει ότι, αφού εκδιώχτηκε από τον άντρα της και περιπλανιόταν ατιμασμένη, γέννησε τον Ιησού κρυφά και ότι αυτός, αφού δούλεψε λόγω της φτώχιας του στην Αίγυπτο και γνώρισε εκεί κάποιες δυνάμεις, για τις οποίες καυχώνται οι Αιγύπτιοι, επέστρεψε υπερηφανευόμενος για τις δυνάμεις του και με αυτές ανακήρυξε τον εαυτό του θεό."

   (μετάφρ. "Κέλσος, Άπαντα, "Αληθής Λόγος", Κάκτος, 2001)

5. ↑ Στα 6:27 και 6:52 - 6:60 τα επιχειρήματα του Κέλσου στρέφονται ενάντια σε γνωστικιστικές αιρέσεις των οποίων τις θεωρίες συγχέει με τη διδασκαλία της Χριστιανικής Εκκλησίας. Οι ομάδες των γνωστικών θεωρούσαν τον Δημιουργό Θεό της Παλαιάς Διαθήκης διαφορετικό από τον Θεό, Πατέρα του Ιησού ενώ οι δύο θεοί βρίσκονταν σε διαμάχη:

   • "Κι έπειτα προσδιορίζει και έναν αριθμό ο οποίος λέγεται από τους επτά αγγέλους οι οποίοι παραδίδουν τη σφραγίδα και στέκονται δίπλα από κάθε πλευρά της ψυχής του σώματος που απαλλάσσεται, και η μία ομάδα τους ονομάζονται του φωτός και οι άλλοι αρχοντικοί και λέει ότι ο άρχοντας των ονομαζόμενων αρχοντικών ονομάζεται καταραμένος θεός. [...] γι' αυτόν τον λόγο κι εμείς, όπως και όσοι τους κατηγορούν, αγανακτούμε, αν υπάρχουν βέβαια κάποιοι οι οποίοι λένε τον θεό των Ιουδαίων καταραμένο, τον Θεό που βρέχει και βροντά, τον δημιουργό του κόσμου, τον Θεό του Μωυσή και της κοσμογονίας του. Συγχέοντας τα πράγματα, παραθέτει και την αιτία για το ότι λέγεται ο Θεός της κοσμογονίας του Μωυσή «καταραμένος», υποστηρίζοντας ότι είναι τέτοιος και άξιος κατάρας σύμφωνα με όσους έχουν αυτή την άποψη για εκείνον [...]"
     

   ("Αληθής Λόγος", 6:27)

   • "[...] ούτε λέμε ότι κάποιες μηχανορραφίες που έγιναν σαν από κάποιον άλλον δημιουργό πέρα από τον μεγάλο Θεό εναντίον του πνεύματος του, επειδή τις ανέχτηκε ο ανώτερος Θεός, χρειάζονται αναίρεση. Ούτε έχουμε ακούσει ποτέ ως τώρα ότι ο μεγάλος Θεός, αφού είχε παραδώσει το πνεύμα στον δημιουργό θεό, το ζητά αυτό πίσω."
     

   ("Αληθής Λόγος", 6:52)

   • "Γιατί ο κατώτερος του διδάσκει να δραπετεύσουμε από τον Κύριο; Γιατί να φύγουμε από τον Πατέρα; Γιατί ο ίδιος οικειοποιείται τον κόσμο, αν δεν το επιτρέπει ο Πατέρας; Γιατί διακηρύσσει ότι είναι πατέρας των ξένων; Και στο τέλος όλων αυτών προσθέτει ωσάν με θαυμασμό: Σεβαστός είναι ο θεός ο οποίος, όπως οι ίδιοι λένε, επιθυμεί να είναι πατέρας των αμαρτωλών που ο άλλος καταδίκασε, και των απόκληρων και των καταραμένων, αυτός που δεν μπορεί να πιάσει και να εκδικηθεί αυτόν που ο ίδιος έστειλε για να τους παραπλανήσει. Στη συνέχεια αυτών, σαν να μιλάει προς εμάς που ομολογούμε ότι αυτός εδώ ο κόσμος δεν είναι κανενός άλλου και ξένου θεού, ισχυρίζεται τα εξής: Αν αυτά είναι έργα εκείνου, πώς ο Θεός δημιούργησε το κακό;"