Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Απ΄ την Αναγέννηση στη Σύγχρονη Επιστήμη

(οι Επαναστάσεις της Επιστήμης)

Ιατρική

Όπως το μοντέλο του Πτολεμαίου καταρρίφθηκε στο χώρο της Αστρονομίας για να πάρει τη θέση του αυτό του Κοπέρνικου, έτσι και στην Ιατρική ένα μοντέλο που ηλικίας 14 αιώνων, αυτό του Γαληνού, έμελλε να καταρριφθεί με την έλευση της Αναγέννησης. Η ανατροπή του μοντέλου για την κυκλοφορία του αίματος του Γαληνού (λάθη του αναφέρθηκαν παραπάνω) αποτέλεσε την αιχμή του δόρατος για τους νέους ερευνητές του 16ου αι.

Οι πρώτες αντιδράσεις στις θέσεις του Γαληνού (όχι μόνο για την κυκλοφορία του αίματος), προήλθαν απ’ τον Παράκελσο και τους οπαδούς της Χημείας, όπως θα αναφερθεί παρακάτω στην εξέλιξη της Χημείας. Ο Γαληνός είχε υιοθετήσει σχεδόν αυτούσιο το μοντέλο του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο, το οποίο ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την Ερμητική παράδοση που αντιπροσώπευε ο Παράκελσος και άλλοι γιατροί - αλχημιστές της εποχής. Αναφέρεται μάλιστα ότι ο Παράκελσος άρχισε τις πανεπιστημιακές παραδόσεις του στη Βασιλεία καίγοντας δημόσια τα έργα του Αβικέννα και του Γαληνού.

Σημαντικό ρόλο στην ανατροπή του γαληνιανού μοντέλου έπαιξε και το γεγονός ότι σταδιακά άρχισαν να επιτρέπονταν οι δημόσιες ανατομές [3]. Ως το 1400 η δημόσια ανατομή ανθρώπων περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα σπουδών σε κάποια πανεπιστήμια, κάτι που ωθήθηκε και από τη Νομική που διέβλεπε την ανάγκη για νεκροψίες.

Πρώτος ο Βέλγος Ανδρέας Βεσάλιος (1514-1564) παρατήρησε λάθη του Γαληνού στην Ανατομία. Αντίθετες απόψεις απ’ αυτές του Γαληνού για την ανθρώπινη ανατομία, είχε εκφράσει κι ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, αλλά το έργο του δεν είχε καμιά επίδραση αφού δεν δημοσιεύθηκε. Ο Βεσάλιος πάντως δεν τόλμησε να αμφισβητήσει το έργο του Γαληνού· απλά αρκέστηκε στο να κάνει κάποιες επισημάνσεις. Παρέμεινε προσκολλημένος στη θεωρία της ροής του αίματος, παρόλο που είχε αρχίσει να αμφισβητεί την ορθότητά της. Όμως το έργο του “Περί λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος” προσέφερε πολλά στην Ανατομία, ερχόμενο σε σύγκρουση με τις γαληνιανές απόψεις.

Η θεωρία της ροής του αίματος του Γαληνού αμφισβητήθηκε κυρίως απ’ τον Σερβέτ(Michael Servetus,περ. 1511-1553). Μαθητής και βοηθός του Γκουίντερ, στον οποίο μαθήτευσε κι ο Βεσάλιος, ο Σερβέτ στο έργο του “Αποκατάσταση του Χριστιανισμού [4]απορρίπτει τη γαληνιανή ιδέα για εφίδρωση του αίματος απ’ την δεξιά στην αριστερή καρδιακή κοιλία και υποστηρίζει (σωστά) ότι το αίμα απ’ τη δεξιά κοιλία προωθείται στους πνεύμονες, οξυγονώνεται και επιστρέφει στην αριστερή κοιλία για να κατανεμηθεί στο αρτηριακό σύστημα. Τελικά ο Σερβέτ συνελήφθη απ’ την Ιερά Εξέταση - κυρίως εξαιτίας των θεολογικών θέσεών του - και κάηκε στην πυρά το 1533 μαζί με τα βιβλία του.

Το τμήμα αυτό της ροής του αίματος είχε περιγράψει ορθά κι ο Άραβας Ιμπν ανΝαφίςτον 13ο αι., αλλά δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι το έργο του ήταν γνωστό στους ανατόμους του 16ου αι. Τις ίδιες επίσης παρατηρήσεις έκανε - μάλλον ανεξάρτητα απ’ την Σερβέτ - κι ο Ρεάλντο Κολόμπο (1559).

Όμως το τελειωτικό χτύπημα στις λανθασμένες θέσεις για την κυκλοφορία του αίματος, έδωσε ο Άγγλος Γουίλιαμ Χάρβεϊμε το έργο του “Περί κινήσεως της καρδιάς” (1628). Ο Χάρβεϊ ωθούμενος ιδιαίτερα απ’ το έργο του δασκάλου του Ιερώνυμου Φαβρίκιου του Ακουαπεντέντε (1533-1619) σχετικά με τις φλεβικές βαλβίδες, περιγράφει με ακρίβεια την κυκλοφορία του αίματος, αποδεχόμενος μεταξύ άλλων την ύπαρξη των τριχοειδών αγγείων. Όμως άφησε και κάποια κενά στη θεωρία του (π.χ. δεν μπορούσε να απαντήσει το ερώτημα “γιατί κυκλοφορεί το αίμα;”). Ο Χάρβεϊ βρήκε θερμούς υποστηρικτές όπως ο Βαλέριους (1604-1649) και ο Ρόμπερτ Φλουντ (1574-1637)που έχοντας σχέση με την Ερμητική παράδοση έβλεπε στην κυκλοφορία του αίματος σχέσεις μεταξύ Μικρόκοσμου και Μακρόκοσμου, τις οποίες και υποστήριξε (1629). Αλλά και οι θέσεις του Χάρβεϊ στην ανατομία συμφωνούσαν με τον μυστικισμό του Φλουντ.

Ο Χάρβεϊ είχε όμως και πολλούς πολέμιους όπως τους Γκαραντί, Μερσέν, Πράιμροουζ, Ριολάν, Πατέν και Καρτέσιο (Descartes) ο οποίος είχε επιφυλάξεις και προσπάθησε να μετατρέψει το βιταλιστικό σύστημα του Χάρβεϊ σε ένα πλήρως μηχανοκρατικό. Ο Καρτέσιος έκφραζε μια ιατροφυσική τάση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος ήταν η ένωση μιας ψυχής με ένα μηχανικό, ζωικό σώμα, το οποίο σύγκρινε με τα υδραυλικά μηχανήματα που βρίσκονταν συχνά στους κήπους των πλουσίων των αρχών του 17ου αι.

Παράλληλα αναπτύσσεται μια άλλη τάση, ιατροχημική, που είχε σχέση με τον μυστικισμό των αλχημιστών και έβλεπε τη ζωή σαν αλληλουχία χημικών αντιδράσεων. Η ιατροχημική σχολή ιδρύθηκε απ’ τον Γιαν Μπατίστα φον Χέλμοντ στις Βρυξέλλες. Ανάμεσα σ’ όλες αυτές τις τάσεις ο Τόμας Σύντενχαμτονίζει την ανάγκη για επιστροφή στις αντιλήψεις του Ιπποκράτη. Κατά τον 18ο αι. αναγεννιέται και η Ομοιοπαθητική από τον Σάμουελ Χάνεμαν που χορηγεί μικρές δόσεις φαρμάκων που επενεργούν με παρόμοιο τρόπο με τη νόσο.

Στον ίδιο αιώνα γεννιέται και η Παθολογική Ανατομική με κυριότερο έργο αυτό του Τζ. Μοργκάνι “Περί των εντοπίσεων και αιτιών των νόσων” (1781), που προέκυψε από εξέταση 700 περίπου μεταθανάτιων περιπτώσεων. Την ίδια εποχή ο Γάλλος Λαενέκ εφευρίσκει το στηθοσκόπιο (που αρχικά ονομάστηκε “κύλινδρος”).

Λίγο πριν εκπνεύσει ο 18ος αι. ο Άγγλος πέτυχε τον δαμαλισμό (1796). Την εποχή εκείνη έκανε θραύση η ευλογιά που ήταν συχνά θανατηφόρα. Την αντιμετώπιζαν με εμβολιασμούς (τεχνική που όπως είδαμε παραπάνω εφαρμόζονταν και στην Κίνα κατά τον Μεσαίωνα) αλλά όχι αποτελεσματικά ή δίχως κίνδυνο. Ο Τζένερ είχε την ιδέα να προκαλέσει δαμαλίτιδα (μορφή της ευλογιάς στα βοοειδή) σε άνθρωπο, ο οποίος στη συνέχεια έγινε απρόσβλητος στην ευλογιά. Αντιμετωπίστηκε επίσης το σκορβούτο με χορήγηση χυμού λεμονιού (βιταμίνης C), με βάση την συνήθεια των Ολλανδών ναυτικών του 16ου αι. να τρέφονται με εσπεριδοειδή.

Τον 19ο αι. γνωρίζει άνθηση η Φυσιολογία, που τείνει να θεωρηθεί ξεχωριστή επιστήμη. Στην πρόοδό της συμβάλλουν ο Γερμανός Γιοχάνες Μίλλερ και ο Γάλλος Κλωντ Μπερνάρ. Ο Μπερνάρ μελέτησε τη διαδικασία της πέψης, εξήγησε το ρόλο του γλυκογόνου στο συκώτι και ανακάλυψε τον αγγειοκινητικό μηχανισμό της συστολής και διαστολής των αιμοφόρων αγγείων. Βασίστηκε πολύ στην πειραματική παρατήρηση και άφησε το σπουδαίο έργο του “Εισαγωγή στη σπουδή της πειραματικής Ιατρικής” (1865).

Η μεγάλη ανακάλυψη του 19ου αι. ήταν η οριστική απόδειξη ότι κάποιες ασθένειες καθώς και οι μολύνσεις των φαρμάκων προκαλούνταν από ζωντανούς μικροοργανισμούς [5]. Πρωτοπόρος στον τομέα αυτό ήταν ο Λουί Παστέρ που αποκάλυψε το ρόλο των βακτηρίων στις διαδικασίες της ζύμωσης και της σήψης που ως τότε θεωρούνταν χημικές διεργασίες. Ο ίδιος προχώρησε στην ίδρυση σε πολλά μέρη, ιδρυμάτων που είναι γνωστά και σήμερα σαν “Ινστιτούτα Παστέρ”. Σημαντικός στη Μικροβιολογία ήταν κι ο ρόλος του Ρόμπερτ Κοχ που ανακάλυψε τον βάκιλο της φυματίωσης (1882) και το δονάκιο της χολέρας (1883).

Απ’ την άλλη μεριά του Ατλαντικού, στις ΗΠΑ, εφαρμόζεται για πρώτη φορά η γενική αναισθησία. Αρχικά σαν μέσο αναισθησίας χρησιμοποιείται το υποξείδιο του αζώτου, αργότερα ο αιθέρας και το χλωροφόρμιο.

Στον 20ο αιώνα η τεχνολογική ανάπτυξη του αιώνα μας παρέχει στην Ιατρική σημαντικές δυνατότητες στους τομείς της διάγνωσης και θεραπείας ασθενειών. Παράλληλα αναπτύσσονται νέοι κλάδοι της Ιατρικής και εμφανίζονται εναλλακτικές θεραπείες κάποιες απ’ τις οποίες έρχονται απ’ το μακρινό παρελθόν.

Η Ιατρική σημειώνει μεγάλες προόδους σε τέσσερις κυρίως τομείς:

α) Χημειοθεραπεία

Καταλυτικό ρόλο στην αντιμετώπιση ασθενειών που προέρχονται από μικροοργανισμούς, παίζει η εμφάνιση των αντιβιοτικών. Το 1928 ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ αποκαλύπτει την ανασταλτική δράση της πενικιλίνης (που προέρχονταν απ’ τη μούχλα) απέναντι στα μικρόβια. Δέκα χρόνια μετά η πενικιλίνη απομονώθηκε και χρησιμοποιήθηκε ευρέως. Το 1944 ανακαλύπτεται και η στρεπτομυκίνη απ’ τον Σ. Γουόκμαν.

β) Ανοσολογία

Η ανάπτυξη της Ανοσολογίας (δηλ. της έρευνας της ανοσίας) ήρθε να καλύψει ένα κενό που δημιουργούνταν απ’ την αδυναμία της καταπολέμησης των ιών. Έτσι καταπολεμούνται ασθένειες όπως ο τύφος, ο τέτανος, η διφθερίτιδα και παρασκευάζονται εμβόλια για την αντιμετώπιση πολλών επικίνδυνων ασθενειών που οφείλονταν σε ιούς.

γ) Ενδοκρινολογίας

Μόλις το 1905 εισαγάγετε ο όρος “ορμόνη” απ’ τον Ε. Στάρλινγκ για τις έσω εκκρίσεις των ενδοκρινών αδένων. Από τότε τα εκκρίματα των αδένων του σώματος μελετούνται και ανακαλύπτονται κάποιες ιδιαίτερα σημαντικές ιδιότητές τους. Νωρίτερα - το 1901 - ο Ιάπωνας Τακαμίνε που εργαζόταν στις ΗΠΑ απομόνωσε την αδρεναλίνη παρατηρώντας ότι έχει την ιδιότητα να ανεβάζει την πίεση του αίματος.

Το 1921 οι Μπάντινγκκαι Μπεστ απομονώνουν την ινσουλίνη και δίνουν λύση στο πρόβλημα των ασθενών από σακχαρώδη διαβήτη, ενώ το 1949 ο Χεντςαπομονώνει την κορτιζόνη (ή παράγων Ε) που αποτέλεσε δραστικό (αλλά προσωρινό) μέσο θεραπείας πολλών ασθενειών όπως η ρευματοειδή αρθρίτιδα. Παράγωγο τέλος των ερευνών πάνω σε ορμόνες αποτέλεσε και το αντισυλληπτικό χάπι που χρησιμοποιείται ακόμα σαν μέσο οικογενειακού προγραμματισμού.

δ) Διατροφής

Στον τομέα αυτό σημαντικό ρόλο παίζει η ανακάλυψη των βιταμινών, στην έλλειψη των οποίων οφείλονταν πολλές ασθένειες όπως το σκορβούτο (βιταμίνη C), η ραχίτιδα (βιταμίνη D), το μπέρι-μπέρι (βιταμίνη B1), η κακοήθης αναιμία (βιταμίνη B12) κ.ά.

Μεγάλη ήταν επίσης η πρόοδος της Χειρουργικής που πλέον χρησιμοποιεί τα πιο σύγχρονα μέσα (π.χ. λέιζερ) για να πετύχει τους σκοπούς της, δρώντας ακόμα και σε πολύ λεπτά και ζωτικά όργανα. Έτσι επιτυγχάνονται σήμερα μεταμοσχεύσεις σε ζωτικά όργανα όπως η καρδιά ή ο μυελός των οστών και πολύ λεπτές εγχειρήσεις όπως αυτές στον εγκέφαλο ή στα αιμοφόρα αγγεία. Ιστορική στο χώρο των μεταμοσχεύσεων έμεινε η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς που πέτυχε το 1967 ο Νοτιοαφρικανός Μπάρναρντ. Νωρίτερα είχαν γίνει μεταμοσχεύσεις πνεύμονα (Χάρντυ, 1963), ήπατος (Στάρζλ, 1963), παγκρέατος (Λίλεχεϊ, 1966) και νεφρού (ήδη απ’ το 1902).

Στο προσκήνιο έχουν επίσης επανέλθει κάποιες παλιότερες θεραπευτικές μέθοδοι, που ξεφεύγουν απ’ τον κύριο κορμό της σύγχρονης Ιατρικής, όπως ο Βελονισμός, η Ιριδολογία, η Ομοιοπαθητική, η Αρωματοθεραπεία, η Χρωματοθεραπεία και η Βοτανοθεραπεία. Παρόλο που δεν κατανοούνται απ’ τους επίσημους γιατρούς της εποχής μας, οι μέθοδοι αυτοί βασίζονται σε πανάρχαιες γνώσεις και η αποτελεσματικότητά τους τις έχει καθιερώσει ακόμα και σήμερα.

Η σύγχρονη Ιατρική έχει να αντιμετωπίσει πολλά σοβαρά προβλήματα, όπως είναι ο καρκίνος (που σε κάποιες περιπτώσεις και στάδια αντιμετωπίζεται με χειρουργικές επεμβάσεις, χημειοθεραπεία ή ακτινοθεραπεία), η ανάπτυξη νέων ιών ανθεκτικών στις ως τώρα θεραπείες, όπως ο ιός του AIDS, αλλά και η αναζωπύρωση επιδημιών που οφείλονται σε μικρόβια ή ιούς που έχουν αντέξει στο χρόνο και στα αντιβιοτικά φάρμακα και έχουν επανέλθει απειλητικά για τη δημόσια υγεία (παρόλο που πιστεύονταν ότι είχαν νικηθεί ολοκληρωτικά).


[3]μέχρι τον 13ο αι. επιτρέπονταν μόνο σε ζώα
[4]το έργο αυτό γράφτηκε απ’ τον Σερβέτ σε μια προσπάθειά του να αμβλύνει τις εντυπώσεις που είχαν προκαλέσει οι θεολογικές θέσεις του για λάθη του τριαδικού δόγματος. Στα πλαίσια της ίδιας προσπάθειας είχε αλλάξει το όνομά του σε Βιλανόβους.
[5]την ίδια ιδέα είχε και ο Ρωμαίος Ουάρων ήδη απ’ το 100 π.Χ. και άλλοι ερευνητές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.